Beiting samkeppnisreglna og samkeppniseftirlits í efnahagserfiðleikum vegna COVID-19

Uppfært í janúar

Vegna yfirstandandi heilsuvár af völdum COVID-19 standa neytendur og atvinnu- og efnahagslíf frammi fyrir áskorunum sem ekki eiga sér nein fordæmi. Af þeim sökum hefur Samkeppniseftirlitið opnað sérstaka upplýsingasíðu þar sem finna má upplýsingar um eftirfarandi:

Samstarf keppinauta – Undantekning frá banni við ólögmætu samráði

Samkvæmt samkeppnislögum er allt samkeppnishamlandi samstarf á milli fyrirtækja bannað. Hins vegar er í samkeppnisrétti viðurkennt að við tilteknar aðstæður getur samvinna fyrirtækja verið til þess fallin að stuðla m.a. að aukinni hagræðingu, skilvirkni og eflt tæknilegar framfarir. Til þess að slíkt samstarf sé heimilt þurfa jákvæð áhrif þess að vega þyngra en þau neikvæðu. Um slíkt er að ræða þegar sannað þykir að skilyrði samkeppnislaga til undantekningar frá ólögmætu samráði eru uppfyllt.

Undanþágukerfi samkeppnislaga tók grundvallarbreytingum þann 1. janúar 2021. Áður gat Samkeppniseftirlitið veitt fyrirtækjum eða samtökum þeirra undanþágu frá banni samkeppnislaga við ólögmætu samráði. Heimild Samkeppniseftirlitsins til þessa var að finna í 15. gr. samkeppnislaga. Með þeim breytingum sem tóku gildi 1. janúar 2021 var hins vegar tekið upp svonefnt sjálfsmatskerfi. Þetta þýðir að nú þurfa fyrirtæki sem hyggja á samstarf að meta sjálf hvort slíkt samstarf standist samkeppnislög. Sömuleiðis þurfa samtök fyrirtækja að meta hvort starfsemi þeirra uppfylli kröfur samkeppnislaga. Heimild Samkeppniseftirlitsins til þess að veita fyrirtækjum og samtökum fyrirtækja undanþágur frá banni við ólögmætu samráði og samkeppnishömlum er því fallin niður.

Í 1. mgr. 15. gr. samkeppnislaga koma fram skilyrði sem öll þurfa að vera uppfyllt til að samkeppnishamlandi samstarf sé undanskilið banni samkeppnislaga við ólögmætu samráði. Þau eru m.a. að samstarfið stuðli að bættri framleiðslu eða dreifingu, efli tæknilegar og efnahagslegar framfarir og veiti neytendum hlutdeild í þeim ávinningi sem af hlýst. Þá er mikilvægt að samstarfið gangi ekki lengra en þörf er á og takmarki ekki samkeppni á verulegum hluta markaðarins.

Samkeppniseftirlitið hefur gefið út leiðbeiningar um undantekningar frá ólögmætu samráði og beitingu 15. gr. samkeppnislaga og er þeim ætlað að auðvelda fyrirtækjum að fara að lögum og aðstoða við mat á því hvort samstarf falli undir skilyrði ákvæðisins.

Í tíð eldri lagaákvæðis veitti Samkeppniseftirlitið nokkrar undanþágur vegna aðstæðna sem höfðu skapast af völdum COVID-19. Var m.a. um að ræða samstarf sem miðaði að því að tryggja aðgengi að brýnum aðföngum og til að tryggja að viðskiptavinir ferðaskrifstofa kæmust til síns heima o.fl. Við veitingu þeirra lagði eftirlitið m.a. áherslu á að stjórnvöld á viðkomandi sviði, t.d. Lyfjastofnun og Ferðamálastofa, tækju þátt í samskiptum keppinauta þegar það átti við, hefðu yfirsýn yfir viðkomandi samstarf og þar með einnig yfirsýn yfir þær aðgerðir sem ráðist var í.

Hér að neðan er að finna yfirlit yfir það samstarf sem Samkeppniseftirlitið heimilaði með sérstakri undanþágu vegna aðstæðna af völdum COVID-19. Fyrirtæki geta, upp að vissu marki, haft hliðsjón af eldri ákvörðunum Samkeppniseftirlitsins og eftir atvikum úrlausnum áfrýjunarnefndar samkeppnismála og dómstóla við mat á því hvort samstarf uppfylli skilyrði 15. gr. samkeppnislaga. Þó ber að huga að því að það getur haft áhrif á leiðbeiningargildi eldri ákvarðana, að þær voru teknar í öðru lagaumhverfi en því sem tók gildi 1. janúar 2021. Þannig geta eldri ákvarðanir haft takmarkað leiðbeiningargildi í sjálfsmatskerfi, að því er varðar sönnunarkröfur, og því mikilvægt að fyrirtæki leggi sjálfstætt mat á viðkomandi samstarf á hverjum tíma. Um þetta er fjallað í leiðbeiningum Samkeppniseftirlitsins, sbr. mgr. 59-61 og mgr. 94. Þá er mikilvægt að hafa í huga þær sérstöku aðstæður sem blöstu við vegna yfirstandandi heilsuvár af völdum COVID-19, á þeim tíma sem neðangreindar undanþágur voru veittar.

1. Samstarf ferðaskrifstofa sem miðar að þvi að viðskiptavinir þeirra komist til síns heima og takmarka tjón af völdum COVID-19, sbr. ákvörðun nr. 12/2020. Samstarfið er bundið þeim skilyrðum að Ferðamálastofa meti samstarfið nauðsynlegt hverju sinni og að stofnunin sé þátttakandi í samskiptum keppinautanna. Nánari upplýsingar má nálgast hér.
2. Heimild til handa Ferðamálastofu til að kalla saman ferðaþjónustuaðila á öllum sviðum til að meta hvernig brugðist skuli við áhrifum COVID-19. Þessi heimild er innifalin í ákvörðun nr. 12/2020, sbr. hér að ofan. Til skoðunar er af hálfu Ferðamálastofu hvort þörf sé að óska eftir frekari undanþágum á þessu sviði.
3. Heimild til handa Samtökum í ferðaþjónustu (SAF) til að grípa til tiltekinna aðgerða til að auðvelda ferðaþjónustuaðilum að bregðast við breyttum aðstæðum vegna COVID-19, sbr. ákvörðun nr. 9/2020. Nánari upplýsingar má nálgast hér.
4. Heimild til samstarfs tiltekinna fyrirtækja sem sinna áætlunarferðum til og frá Keflavíkurflugvelli, sbr. ákvörðun nr. 26/2020. Nánari upplýsingar má nálgast hér.
5. Samstarf keppinauta á vettvangi innflutnings og dreifingar á lyfjum sem miðar að því að tryggja fullnægjandi aðgengi að lyfjum, sbr. ákvörðun nr. 11/2020. Samstarfið er bundið þeim skilyrðum að Lyfjastofnun meti nauðsyn samstarfsins og að stofnunin sé þátttakandi í samskiptum keppinautanna. Nánari upplýsingar má nálgast hér.
6. Samstarf smærri lyfjaverslana (með 1-2 sölustaði) sem ætlað er að vinna gegn því að aðstæður vegna COVID-19 hafi þau áhrif að keppinautum fækki og samkeppni minnki á markaði fyrir smásölu lyfja, samhliða því að búa í haginn fyrir nauðsynlegt aðgengi að lyfjum. Undanþágan er m.a. bundin þeim skilyrðum að Lyfjastofnun sé gefinn kostur á að vera þátttakandi í samskiptum keppinauta vegna þessa og hafi yfirsýn yfir aðgerðir. Ákvörðun nr. 15/2020 má nálgast hér.
7. Heimild til handa Embætti landlæknis til að kalla saman keppinauta á ýmsum sviðum, með það að markmiði að tryggja órofinn rekstur mikilvægrar starfsemi og fullnægjandi aðföng.
8. Samstarf lánveitenda til þess að fresta tímabundið innheimtu skulda fyrirtækja. Undanþágan er m.a. bundin skilyrðum sem tryggja að samstarfið komi ekki í veg fyrir frekari greiðsluerfiðleikaúrræði. Ákvörðun nr. 13/2020 er aðgengilega hér.
   
   Áður hafði Samtökum fjármálafyrirtækja (SFF) verið heimilað að beita sér fyrir og taka þátt í samstarfi aðildarfyrirtækja sinna og annarra aðila á lánamarkaði, sem miðar að því að undirbúa viðbrögð við tímabundnum greiðsluerfiðleikum fyrirtækja vegna COVID-19. Forsenda heimildarinnar var að Seðlabanka Íslands væri boðið að taka þátt samskiptum keppinauta og utanaðkomandi aðili með þekkingu á samkeppnisrétti haldi utan um samskiptin.
9. Afmarkað samstarf Skeljungs og ODR sem miðar að því að tryggja aðgang að eldsneyti í öllum byggðarlögum. Undanþágan gerir félögunum kleift að aðstoða hvort annað tímabundið við dreifingu eldsneytis þar sem erfiðleikar koma upp vegna fámennis, veikinda eða annarra takmarkana sem stafa af COVID-19. Ákvörðun nr. 14/2020 má nálgast hér.
10. Afmarkað eins skiptis samstarf í sjóflutningum sem miðaði að því að tryggja flutning tiltekinnar lyfjasendingar til landsins.

Hvað er til ráða ef verð á mikilvægum vörum og þjónustu hækkar við þessar aðstæður? – Aukið eftirlit með samkeppnishindrunum

Samkeppniseftirlitið vill tryggja að söluaaðilar nýti sér ekki þær aðstæður sem uppi eru á meðan COVID-19 faraldurinn gengur yfir heimsbyggðina og hækki verð óeðlilega mikið eða okri á viðskiptavinum eða neytendum til tjóns. Á þetta sérstaklega við um nauðsynjavörur og svo vörur sem nauðsynlegar eru til þess að tryggja heilbrigði, s.s. handsótthreinsiefni og hlífðargrímur.

Af þessu tilefni eru neytendur, fyrirtæki og stjórnvöld hvött til þess að gera Samkeppniseftirlitinu viðvart um allar vísbendingar um óeðlilegar verðhækkanir eða okur á vörum og þjónustu. Hægt er að senda Samkeppniseftirlitinu ábendingar með því að smella hér, í gegnum netfangið samkeppni@samkeppni.is eða með því að hafa samband í síma 585-0700.

Samkeppniseftirlitið mun eins og kostur er vinna úr innkomnum ábendingum og m.a. taka afstöðu til þess hvort ábendingin kalli á eitthvað af eftirtöldu:

1. Til greina kemur birgja fyrrgreindra nauðsynjavara að ákveða hámarks- eða leiðbeinandi verð í smásölu, til þess að vinna gegn óeðlilegum hækkunum á smásölustigi. Getur Samkeppniseftirlitið greitt fyrir slíkum varúðarráðstöfunum með undanþágu á grundvelli 15. gr. í þeim tilvikum þar sem markaðshlutdeild viðkomandi fyrirtækja er hærri en 30%. Sé hún lægri er hins vegar ekki þörf á undanþágu.
2. Hvort rannsaka þurfi mögulega misnotkun á markaðsráðandi stöðu, sbr. 11. gr. samkeppnislaga.
3. Hvort rannsaka þurfi mögulegt samráð keppinauta, sbr. 10. gr. samkeppnislaga.
4. Hvort tilefni sé til aðgerða til að koma í veg fyrir að háttsemi á markaði valdi almenningi tjóni, sbr. c-lið 1. mgr. 16. gr. samkeppnislaga.
5. Hvort tilefni sé til þess að taka ákvörðun til bráðabirgða og stöðva strax t.d. ætlað okur, sbr. 3. mgr. 16. gr. samkeppnislaga.
6. Hvort ábendingin eigi fremur undir önnur stjórnvöld, t.d. Neytendastofu, Lyfjastofnun eða Seðlabankann (fjármálaeftirlit). Verður ábendingin þá framsend til viðkomandi stjórnvalds.

Mikilvægt er að vera vakandi fyrir því að fyrirtæki nýti sér ekki þetta fordæmalausa ástand til þess að brjóta samkeppnislög og með því skaða hagsmuni samfélagsins alls. Samkeppniseftirlitið hvetur annars vegar fyrirtæki að gæta þess að fylgja samkeppnislögum og hins vegar neytendur og markaðsaðila að vera vakandi yfir samkeppnislagabrotum og tilkynna Samkeppniseftirlitinu ef grunur vaknar um samkeppnislagabrot.

Áherslur í samkeppnismálum – Hvað getum við lært af öðrum og hvernig getum nýtt reynsluna úr bankahruninu við úrlausn samkeppnismála nú?

(Uppfært 5. júní): Samkeppniseftirlitið hefur á liðnum vikum og mánuðum viðað að sér upplýsingum og sjónarmiðum sem nýst geta við mótun samkeppnisstefnu við breyttar efnahagsaðstæður af völdum COVID-19. Meðal annars hefur Samkeppniseftirlitið leitað til innlendra fræðimanna á vettvangi samkeppnis- og efnahagsmála. Ennfremur hefur eftirlitið nýtt þátttöku sína í erlendu samstarfi samkeppniseftirlita í þessu skyni. Nefna má sem dæmi að Samkeppniseftirlitið stóð fyrir mánaðarlegum fjarfundum forstjóra norrænu samkeppniseftirlitanna þar sem eftirlitin báru saman bækur sínar.

Þá stendur Samkeppniseftirlitið fyrir alþjóðlegri vefráðstefnu þriðjudaginn 9. júní nk., þar sem þessi mál verða rædd. Nálgast má upplýsingar um ráðstefnuna hér.

Stjórnvöld á Íslandi og íslensk fyrirtæki geta á ýmsan hátt nýtt sér þá reynslu sem varð til við bankahrunið og við úrlausn á þeim efnahagserfiðleikum sem fylgdu í kjölfarið. Það á líka við um samkeppnisstefnu og úrlausn samkeppnismála. Hér er vert að vekja athygli á nokkrum atriðum:

1. Reynsla annarra ríkja af efnahagskreppum og rannsóknir fræðimanna sýna að aðgerðir til þess að efla samkeppni stuðla að hraðari endurreisn atvinnulífsins. Sömu heimildir sýna að ráðstafanir sem takmarka samkeppni framlengja og auka á efnahagsörðugleika og vinna þar með gegn bata.
   
   Samkeppni í viðskiptum er nauðsynleg fyrir íslenskt atvinnulíf þar sem hún eykur velferð almennings og stuðlar að hagkvæmni í atvinnurekstri. Virk samkeppni er atvinnuskapandi og stuðlar að aukinni framleiðni og efnahagslegum vexti. Samkeppniseftirlitið fjallaði ítarlega um þetta í kafla II í skýrslu nr. 2/2008, Öflug uppbygging, sem aðgengileg er hér.
2. Mjög mikilvægt er að hugað sé vel að aðkomu banka og stjórnvalda að rekstrarerfiðleikum fyrirtækja. Í alvarlegum rekstarerfiðleikum heilla atvinnugreina geta ákvarðanir banka og stjórnvalda haft grundvallarþýðingu fyrir samkeppnisaðstæður á viðkomandi mörkuðum og þar með hagsmuni neytenda til langrar framtíðar.
   
   Samkeppniseftirlitið fjallaði ítarlega um þetta á árunum 2008-2011. Nefna má að haustið 2008 gaf Samkeppniseftirlitið út álit nr. 3/2008, Ákvarðanir banka og stjórnvalda um framtíð fyrirtækja á samkeppnismörkuðum. Þar er að finna 10 meginreglur (boðorð) sem mótuð voru í samstarfi við Samtök atvinnulífsins. Þessar meginreglur eiga vel við í þeim aðstæðum sem nú eru að skapast. Álitið er aðgengilegt hér.
   
   Eftirlitið fjallaði einnig ítarlega um þessi álitaefni í skýrslu nr. 2/2009, Bankar og endurskipulagning fyrirtækja, sem aðgengileg er hér.
3. Í umræðu nú er rætt um að gera þurfi greinarmun á lausafjárvanda og eiginfjárvanda fyrirtækja. Jafnframt heyrast raddir stjórnenda stöndugra fyrirtækja sem vara við því að skuldir verr rekinna fyrirtækja séu endurskipulagðar.
   
   Samkeppniseftirlitið fjallaði talsvert um þessi álitaefni í tengslum við bankahrunið, sbr. m.a. skýrslu nr. 2/2009 sem áður er getið, sem og skýrslu nr. 2/2011, Samkeppnin eftir hrun. Í þeirri skýrslu voru skilgreindir nokkrir neikvæðir hvatar sem tafið höfðu og skekkt heilbrigða endurskipulagningu. Einn þeirra var svokallaður sanngirnisvandi, sem fólst í því að vel rekin varkár fyrirtæki, sem ekki þurftu stuðning, stóðu frammi fyrir samkeppni af hendi fyrirtækja sem verr voru rekin en fengu niðurfellingu og endurskipulagningu skulda.
   
   Áþekkur neikvæður hvati væri t.d. ef eigendur fyrirtækja, sem m.a. þiggja eða hafa þegið arð af rekstri þeirra, væru ekki fullir þátttakendur í þeim stuðningi sem fyrirtæki þeirra fær fyrir tilstilli stjórnvalda, en væru þess í stað fyrst og fremst þiggjendur stuðnings. Vinna má gegn þessu með því t.d. að setja takmarkanir á arðgreiðslur eða aðrar aðgerðir eigenda sem fyrst og fremst eru þeim til hagsbóta.
4. Af framangreindu er ljóst að gæta þarf þess að stuðningsaðgerðir á vettvangi stjórnvalda raski ekki samkeppni. Þannig hefur Samkeppniseftirlitið nýlega bent á í umsögn sinni við 683. þingmál, um aðgerðir til að mæta efnahagslegum áhrifum í kjölfar heimsfaraldurs kórónuveiru, að skilyrði fyrir greiðsluerfiðleikaúrræðum geti falið í sér ýmis vafatilvik. Til að mynda geti verið að fyrirtæki séu lífvænleg þrátt fyrir að þau kunni ekki að uppfylla skilyrði um að hafa ekki verið í vanskilum í tiltekinn tíma, sbr. skilyrði í samkomulagi lánveitenda um frestun greiðslna á skuldum. Í þessu sambandi er einnig rétt að benda á að ekki er hægt að útiloka hættuna á því að nýsköpunarfyrirtæki sem annars kynnu að eiga sér bjarta framtíð verði útundan í því hjálparstarfi sem nú stendur yfir.
   
   Óheppileg hliðaráhrif stuðningsaðgerða væru þannig t.d. þau að markaðsráðandi staða tiltekinna fyrirtækja myndi styrkjast þar sem smærri fyrirtæki á viðkomandi markaði myndu heltast úr lestinni, jafnvel þótt þau gætu til lengri tíma talist lífvænleg.
5. Í umræðum um endurreisn fyrirtækja í kjölfar bankahrunsins talaði Samkeppniseftirlitið fyrir því að stuðst væri við svokallað samkeppnismat (e. Competition Assessment) við undirbúning á aðgerðum stjórnvalda. Matið felur í sér einfalda aðferðafræði sem miðar að því að koma auga á samkeppnishindranir. Ef slíkar hindranir koma í ljós er í framhaldinu leitað leiða að settu markmiði, sem síst skaða samkeppni. Samkeppniseftirlitið beindi sérstöku álit til stjórnvalda um þetta efni, sbr. álits nr. 2/2009, Samkeppnismat stjórnvalda.
   
   Benda má á að OECD stýrir nú sérstöku verkefni hér á landi, í samvinnu við atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið og Samkeppniseftirlitið, þar sem komið er auga á samkeppnishindranir í núgildandi regluverki í ferðaþjónustu og á byggingamarkaði. Nýta má niðurstöður þeirrar vinnu til þess að flýta endurreisn efnahagslífsins í kjölfar COVID-19.
6. Við úrlausn á fjárhagsvanda fyrirtækja og heimila beitti Samkeppniseftirlitið í talsverðu mæli heimild 15. gr. samkeppnislaga til að veita undanþágur frá banni við ólögmætu samráði. Nefna má í þessu sambandi undanþágur til fjármálafyrirtækja, þ.m.t. vegna sértækrar skuldaðlögunar og greiðsluaðlögunar, sbr. ákvarðanir nr. 23/2010 og 10/2011, og vegna samstarfs í kjölfar dóms Hæstaréttar í máli nr. 600/2011 varðandi gengistryggð lán, sbr. ákvörðun nr. 4/2012.

Umsagnir til Alþingis og stjórnvalda

Samkeppniseftirlitið hefur veitt nokkrar umsagnir við meðferð Alþingis á frumvörpum og undirbúning á öðrum aðgerðum stjórnvalda. Nefna má eftirfarandi umsagnir:

• Umsögn um frumvarp til laga um ferðagjöf, 839. mál.
  
• Umsögn um frumvarp um stuðning úr ríkissjóði vegna greiðslu hluta launakostnaðar á uppsagnarfresti, 811. mál.
• Umsögn um aðgerðir til að mæta efnahagslegum áhrifum í kjölfar heimsfaraldurs kórónaveiru, 683. mál.
• Umsögn um samstarf í innkaupum á sóttvarnarbúnaði.

Hvaða áherslur hefur Samkeppniseftirlitið við rannsókn samruna við þessar aðstæður?

Fyrri reynsla sýnir að á tímum efnahagslegra erfiðleika reynir oft á beitingu samkeppnislaga. Í því efni er mikilvægt að hafa í huga að erfið staða fyrirtækja á mörgum mikilvægum samkeppnismörkuðum gerir aðgerðir til þess að efla samkeppni brýnni en ella, sbr. nánar um reynsluna af bankahruninu.

Þetta á m.a. við um samrunaeftirlit. Í efnahagserfiðleikum vakna oft spurningar um hvort lausna á vandanum geti verið að leita í auknum samrunum fyrirtækja. Áherslur Samkeppniseftirlitsins eru skýrar að þessu leyti: Það eru ekki forsendur til þess að víkja frá hefðbundnum viðmiðum við mat á samrunum þegar efnahagsörðugleikar steðja að. Með því að heimila samruna sem í venjulegu árferði væri stöðvaður, væri Samkeppniseftirlitið að taka þátt í að fresta vandanum, þ.e. skapa samkeppnisaðstæður á markaði sem baka myndu neytendum tjón í framtíðinni.

Á hinn bóginn er þekkt að í efnahagserfiðleikum reynir í ríkara mæli á þá undantekningarreglu samkeppnisréttar sem heimilar samþykki samruna, sem ella hefðu skaðleg áhrif á samkeppni, á þeirri forsendu að yfirtekna fyrirtækið sé á fallandi fæti. Talsvert reyndi á þetta skilyrði í málum er tengdust bankahruninu. Í þessu sambandi vísast t.d. til ákvörðunar nr. 33/2011, Yfirtaka Íslandsbanka hf. á Byr. hf. Jafnframt var nýlega fjallað um undantekningarregluna í ákvörðun eftirlitsins nr. 34/2019, Kaup Zinkstöðvarinnar ehf. á Stekki ehf.

Samkeppniseftirlitið hefur hins vegar fullan skilning á mikilvægi þess að hraða samrunarannsóknum þegar efnahagserfiðleikar steðja að og mun kappkosta að leysa úr málum eins hratt og mál leyfa.

Af framangreindu leiðir að Samkeppniseftirlitið mun leggja áherslu á eftirfarandi við úrlausn samrunamála:

• Vera sveigjanlegt í meðferð brýnna samrunamála og hraða málsmeðferð
• Að beita hefðbundnu og viðurkenndu mati á samkeppnislegum áhrifum samruna.

Að hverju þarf að hyggja við ríkisaðstoð/ríkisstyrki og til hvaða aðgerða hafa stjórnvöld í kringum okkur verið að grípa?

Til að aðstoða íslensk stjórnvöld vegna COVID-19 hefur Eftirlitsstofnun EFTA (ESA) stofnað starfshóp sem verður stjórnvöldum innan handar vegna ráðstafana sem gætu flokkast sem ríkisaðstoð samkvæmt samkeppnisreglum EES-samningsins.

Ríkisaðstoðarreglur EES-samningsins taka tillit til sérstakra aðstæðna líkt og COVID-19, og er í samningnum að finna lagastoð fyrir margvíslegum ráðstöfunum sem unnt er að veita fyrirtækjum í rekstrarerfiðleikum. Hvers kyns ríkisaðstoð eða ríkisaðstoðarkerfi þarf að hljóta samþykki ESA áður en það kemst til framkvæmdar. Með fyrrgreindum starfshópi er ESA reiðubúið að taka afstöðu til veitingu ríkisaðstoðar á skömmum tíma.

Á heimasíðu ESA og heimasíðu framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins má finna upplýsingar um ríkisaðstoðarreglur og COVID-19 og er þar að finna umfjöllun um nýjustu vendingar á sviði ríkisaðstoðar vegna COVID-19.

Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins og ESA samþykkti strax upphafi fjölda aðgerða hjá aðildarríkjum sem miðuðu að því að bregðast við áhrifum COVID-19 á hagkerfi landanna. Hér er yfirlit yfir aðgerðir frá 12.-26 mars:

• 12. mars: 12 milljón evra ríkisstyrkur danskra stjórnvalda til handa skipuleggjendum viðburða í Danmörku sem hafa orðið fyrir tjóni vegna COVID-19. Sjá nánar hér.
• 21. mars: Aðgerðir franskra stjórnvalda sem leiða til meira en 300 milljarða evra lausafjárstuðnings til handa fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Sjá nánar hér.
• 21. mars: Aðgerðir danskra stjórnvalda sem fela í sér um 130 milljóna evra stuðning til handa litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela í sér ríkisábyrgð á rekstrarlánum upp að allt að 70%. Sjá nánar hér.
• 22. mars: Aðgerðir þýskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til fyrirtækja sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela m.a. í sér ríkisábyrgð á lánum upp að allt að 90%. Sjá nánar hér.
• 22. mars: 50 milljón evra stuðningur ítalskra stjónvalda til handa fyrirtækjum sem framleiða, eða geta fært framleiðslu sína yfir í, lækningatæki og hlífðarfatnað. Sjá nánar hér.
• 22. mars: Aðgerðir portúgalskra stjórnvalda sem fela í sér um 3 milljarða evra stuðning til handa m.a. litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela í sér ríkisábyrgð á rekstrarlánum upp að allt að 90%. Sjá nánar hér.
• 23. mars: Aðgerðir lettneskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til lána sem nema samtals 250 milljón evra. Aðgerðirnar fela m.a. í sér ríkisábyrgð á rekstrarlánum upp að allt að 50%. Sjá nánar hér.
• 24. mars: Aðgerðir stjórnvalda í Lúxemborg fela í sér stuðning til fyrirtækja og sérfræðinga (e. liberial professions) og nema samtals 300 milljónum evra. Sjá nánar hér.
• 24. mars: Frekari aðgerðir þýskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til allra fyrirtækja. Aðgerðirnar fela í sér ríkisábyrgð á lánum á hagstæðum kjörum til þess að aðstoða fyrirtæki til þess að standa straum af því rekstrarfé og fjárfestigum sem þörf er á. Sjá nánar hér.
• 24. mars: Frekari aðgerðir þýskra stjórnvalda ("Bundesregelung Kleinbeihilfen 2020”) sem fela í sér stuðning sem hefur það að markmiði að truflanir vegna COVID-19 grafi ekki undan lífvænleika þeirra. Aðgerðirnar fela m.a. í sér beinan fjárhagslegan stuðning, stuðning sem greiða þarf til baka og skattalegar ívilnanir. Sjá nánar hér.
• 25. mars: Aðgerðir spænskra stjórnvalda fela í sér 20 milljarða evra ábyrgð á nýjum lánum og endurfjármögnun til handa sjálfstætt starfandi, litlum, meðalstórum og stórum fyrirtækjum sem hafa orðið fyrir áhrifum af COVID-19. Aðgerðirnar fela m.a. í sér ríkisábyrgð á lánum upp að allt að 70% fyrir stærri fyrirtæki og allt að 80% fyrir sjálfstætt starfandi. Sjá nánar hér.
• 25. mars: Aðgerðir breskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til handa litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela m.a. í sér ríkisábyrgð á rekstrarlánum upp að allt að 80% og beina styrki. Sjá nánar hér.
• 25. mars: Aðgerðir danskra stjórnvalda sem fela í sér meira en um 1,3 milljarða evra stuðning til handa sjálfstætt starfandi sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Í stuðningnum felst að allt að 75% af væntum tekjumissi er bættur, allt að 3 þúsund evrum á mánuði. Sjá nánar hér.
• 26. mars: Aðgerðir ítalskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til handa litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela m.a. í frestun greiðslna vegna yfirdráttar, húsnæðislána og leigu. Sjá nánar hér.
• 26. mars: Aðgerðir norskra stjórnvalda sem fela í sér stuðning til handa örlitlum, litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem COVID-19 hefur haft áhrif á. Aðgerðirnar fela m.a. í sér ríkisábyrgð á lánum til rekstrar og fjárfestinga sem veitt eru af fjármálastofnunum. Sjá nánar hér.

Á vefsíðu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins er að finna greinargott yfirlit yfir aðgerðir stjórnvalda víða um heim vegna COVID-19.

Áherslur samkeppnisyfirvalda í kringum okkur

Samkeppniseftirlitið er þátttakandi í samstarfi samkeppnisyfirvalda innan Evrópska efnahagssvæðisins og á vettvangi Norðurlandanna, þar sem m.a. eru dregnar saman upplýsingar um viðbrögð stjórnvalda við COVID-19 og áhrif á samkeppni. Nokkur samkeppnisyfirvöld hafa boðað breyttar áherslur, á komandi vikum og mánuðum, eða tekið ákvarðanir þar sem COVID-19 faraldurinn hefur haft bein áhrif. Stutta samantekt er að finna hér að neðan (Síðast uppfært 30. mars 2020):

• Samtök evrópskra samkeppnisyfirvalda (e. European Competition Network) hafa birt sameiginlega yfirlýsingu um beitingu samkeppnislaganna á tímum COVID-19. Í yfirlýsingunni er lögð áhersla á að samkeppnisyfirvöld á Evrópska efnahagssvæðinu muni beita samkeppnisreglum og eftirliti í samræmi við þær samfélagslegu og efnahagslegu aðstæður sem nú eru uppi. Nú sem endranær sé mikilvægt að nýta samkeppnisreglur til að tryggja jafna samkeppnisstöðu fyrirtækja. Markmið samkeppnislaga séu einnig mikilvæg í efnahagserfiðleikum eins og þeim sem nú hellast yfir.
  
  Í yfirlýsingunni er jafnframt gerð grein fyrir því að hin fordæmalausa staða sem nú er uppi geti kallað á samstarf fyrirtækja til þess að tryggja aðföng og dreifingu mikilvægra vara til neytenda. Evrópsk samkeppnisyfirvöld muni að líkindum ekki grípa inn í nauðsynlegt samstarf af því tagi. (Ath. að fæst evrópsku eftirlitanna geta gefið fyrirtækjum fullvissu um að samstarf þeirra samræmist lögum, líkt og hið íslenska getur skv. 15. gr. samkeppnislaga).
  
  Á sama tíma sé mikilvægt að þær vörur sem nauðsynlegar séu til þess að tryggja heilbrigði, s.s. andlitgrímur og sótthreinsiefni, séu til sölu á samkeppnishæfu verði. Því muni evrópsk samkeppnisyfirvöld ekki hika við að bregðast við ef markaðsráðandi fyriræki misnota stöðu sína eða ef keppinautar eiga með sér samráð. Einnig er bent á að til greina komið að framleiðendur setji hámarksverð á vörur, sem gæti reynst vel til að takmarka verðhækkanir á dreifingarstigi. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Bresk samkeppnisyfirvöld hafa birt fréttatilkynningu þar sem m.a. kemur fram að eftirlitið muni skoða allar vísbendingar um brot á samkeppnislögum í tengslum við COVID-19 faraldurinn og nefna í því samhengi sérstaklega okurverðlagningu. Fyrirtæki og aðrir endurseljendur þurfi haga sér á ábyrgan hátt og gæta að því að selja ekki vörur á uppsprengdu verði. Þetta er haft eftir forstjóra eftirlitsins, Andrea Coscelli: „We urge retailers to behave responsibly throughout the coronavirus outbreak and not to make misleading claims or charge vastly inflated prices. We also remind members of the public that these obligations may apply to them too if they resell goods, for example on online marketplaces.” Nánari upplýsingar má finna hér.
• Bresk stjórnvöld hafa einnig heimilað dagvörusölum að vinna saman til þess að fæða bresku þjóðina. Aðgerðinar leyfa dagvörusölum m.a. að miðla upplýsingum um birgðastöðu, eiga með sér samstarf til þess að halda verslunum opnum og samnýta dreifingu á vörum. Er þetta liður í aðgerðum ríkisstjórnar, en þarlend samkeppnisyfirvöld hafa ekki sömu heimildir til að veita undanþágur frá samkeppnislögum og Samkeppniseftirlitið hér á landi hefur. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Bandarísk samkeppnisyfirvöld hafa tilkynnt að einstaklingar og fyrirtæki sem eiga með sér verðsamráð á vörum sem nýttar eru í heilbrigðisþjónustu, t.d. hlífðarhanskar og hlífðargrímur gætu staðið frammi fyrir sakamálarannsókn vegna háttseminnar. Keppinautar sem skipta með sér kaupendum heilbrigðisvara gætu einnig verið saksóttir. Haft var eftir William P. Barr, dómsmálaráðherra, að “The Department of Justice stands ready to make sure that bad actors do not take advantage of emergency response efforts, healthcare providers, or the American people during this crucial time,” og “I am committed to ensuring that the department's resources are available to combat any wrongdoing and protect the public.” Nánari upplýsingar má finna hér.
• Pólsk samkeppnisyfirvöld hafa hafið rannsókn á meintri samkeppnishamlandi háttsemi heildsala á hlífðarbúnaði fyrir heilbrigðisstarfsólk. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Grísk samkeppnisyfirvöld hafa vakið athygli á því að í leiðbeiningum fram kvæmdastjórnar Evrópusambandsins um lóðréttar samkeppnishömlur kemur fram að heimilt sé, að uppfylltum vissum skilyrðum, að heildsalar eða framleiðendur setji endursölum skilyrði er varðar hámarksverð eða leiðbeinandi verð. Er bent á þetta sem aðferð til þess að vinna gegn okri á nauðsynjavörum. Nánari upplýsingar um leiðbeiningarnar má finna hér og fréttatilkynninguna hér.
• Dönsk samkeppnisyfirvöld hafa birt áherslur sínar um beitingu á samkeppnislögum á meðan COVID-19 heimsfaraldurinn gengur yfir. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Norsk stjórnvöld hafa heimilað keppinautum á flutningamarkaði samstarf sín á milli næstu þrjá mánuði, með það að markmiði að tryggja lágmarks þjónustu fyrir borgara á meðan COVID-19 heimsfaraldurinn gengur yfir. Þess ber að geta að norska samkeppniseftirlitið hefur ekki heimild til þess að veita fyrirtækjum undanþágu vegna samstarfs sem brýtur í bága við samkeppnislög. Sú heimild er hins vegar til staðar í íslenskum samkeppnislögum. Nánari upplýsingar má finna hér.

Reifun á ákvörðunum erlendra stjórnvalda um ríkisaðstoð/ríkisstyrki er að finna í sérstökum kafla um það efni á þessari upplýsingasíðu.

Breytingar á starfsemi samkeppnisyfirvalda í heiminum?

Samkeppnisyfirvöld og stjórnvöld víða um heim hafa á sl. dögum og vikum gripið til ýmissa ráðstafana sem áhrif hafa áhrif á starfsemi þeirra og þeirra fyrirtækja sem eru í samskiptum við þau. Stutta samantekt er að finna hér að neðan á aðgerðum sem tilkynnt voru á fyrstu vikum faraldursins í Evrópu:

• Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins hefur beint tilmælum til fyrirtækja um að fresta því að tilkynna um samruna þar sem því verður komið við. Ástæður þessa eru að starfsmenn framkvæmdastjórnarinnar munu eiga í erfiðleikum með að afla upplýsinga frá hagaðlium þar sem starfsmenn framkvæmdastjórnarinnar eru að vinna að heiman. Takmarkar það jafnframt í einhverjum tilvikum aðgang þeirra að gagnagrunnum og upplýsingum. Í þeim tilvikum þar sem fyrirtæki tilkynna um samruna er þeim tilmælum beint til fyrirtækja að gera það rafrænt. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Finnsk samkeppnisyfirvöld hafa óskað eftir því að fyrirtæki sem hyggjast tilkynna um samruna hafi sem fyrst samband við eftirlitið. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Ráðherra sameppnismála í Danmörku hefur framlengt þann frest sem dönsk samkeppinsyfirvöld hafa til þess að rannsaka samruna um 14 daga. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Bresk samkeppnisyfirvöld ætla sér að halda áfram rannsókn mála og uppfylla þær lögbundnu skyldur sem á þeim hvíla. Hins vegar munu þau endurskoða tímaáætlanir og lengja fresti þar sem það er nauðsynlegt. Starfsmenn þeirra vinna nú að heiman, í þeim tilvikum þar sem það er mögulegt, öll samskipti fara fram í gegnum fjarfundarbúnað auk þess sem verið er að forgangsraða verkefnum. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Bandarísk samkeppnisyfirvöld (FTC og DoJ) notast nú eingöngu, til bráðabirgða, við rafræn skil á gögnum, auk þess sem flestir starsfmenn vinna að heima, öll ónauðsynleg ferðalög starfsmanna hafa verið aflögð og nær allir fundir eru haldnir í gegnum fjarfundarbúnað. Nánari upplýsingar má finna hér og hér.
• Frönsk samkeppnisyfirvöld hafa beint þeim tilmælum til fyrirtækja að fresta því að tilkynna um samruna sem ekki eru brýnir auk þess sem starfsmenn vinna að heima og aðeins er tekið við gögnum á rafrænu formi. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Þýsk samkeppnisyfirvöld hafa beint þeim tilmælum til fyrirtækja að skoða í hverju tilfelli fyrir sig hvort hægt sé að fresta því að tilkynna um samruna eða beina öðrum erindum til þeirra. Einnig er einungis fundað um nauðsynleg erindi í gegnum fjarfundarbúnað. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Spænsk stjórnvöld hafa afnumið alla fresti sem samkeppniseftirlitið er bundið af vegna neyðarástands sem ríkir í landinu. Fyrirtæki geta hins vegar óskað eftir því að lögbundnir tímafrestir gildi í málum sem þau varða. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Belgísk samkeppnisyfirvöld hafa lokað skrifstofum sínum en allir starfsmenn eru í fjarvinnu og vinnsla mál heldur áfram. Vakin er athygli á því að framangreint getur haft áhrif á vinnslu samrunamála. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Írsk samkeppnisyfirvöld hafa hvatt fyrirtæki til þess að fresta því að senda inn samrunatilkynningar og í þeim tilvikum þar sem þörf er á því séu þær sendar rafrænt. Þau ætla hins vegar að halda áfram rannsókn mála og uppfylla þær lögbundnu skyldur sem á þeim hvíla. Nánari upplýsingar má finna hér.
• Grísk samkeppnisyfirvöld hafa takmarkað opnunartíma sinn og óskað eftir því að aðilar skili inn gögnum á rafrænan hátt. Nánari upplýsingar má finna hér.

Forgangsröðun og frestun annarra mála

Samkeppniseftirlitið mun á næstu vikum leggja áherslu á afgreiðslu mála er varða viðbrögð við efnahagsvá tengdri COVID-19. Af þeim sökum mun eftirlitið þurfa að fresta meðferð ýmissa mála eða endurmeta meðferð þeirra að öðru leyti.

Fyrirtæki sem hyggjast senda Samkeppniseftirlitinu erindi, s.s. kvartanir eða samrunatilkynningar, sem þarfnast ekki flýtimeðferðar vegna COVID-19, eru beðin um að íhuga hvort unnt sé að bíða með sendingu þeirra á meðan faraldurinn gengur yfir og önnur brýnni verkefni þurfa að vera í forgangi.

Breytingar á starfsemi Samkeppniseftirlitsins

Uppfært í september 2020:

Frá og með 21. september hafa breytingar verið gerðar á starfsemi Samkeppniseftirlitsins, með líkum hætti og gert var í mars og apríl í vor. Er þetta gert til þess að verja heilsu starfsmanna og viðskiptavina og um leið til að tryggja rekstraröryggi. Meginbreytingarnar eru eftirfarandi:

• Fundir á starfsstöð Samkeppniseftirlitsins hafa verið lagðir af nema í undantekningartilvikum. Þess í stað eru stuðst við fjarfundi. Mælst er til þess að viðskiptavinir komi ekki á skrifstofu eftirlitsins nema nauðsynlegt sé.

• Hluti starfsmanna vinnur frá heimili sínu. Sé þörf að hafa samband við starfsmenn er fólk hvatt til að senda tölvupóst. Netföng starfsmanna má finna hér.

• Flest bréf og gögn eru einungis send með rafrænum hætti. Mælst er til þess að erindi og gögn sem send eru eftirlitinu séu afhent með rafrænum hætti ef því verður við komið.

Starfsemin verður færð til fyrra horfs þegar dregið hefur nægjanlega úr smitum í samfélaginu.