Af „samsiglingum“ og stærðarhagkvæmni
Pistill nr. 3/2014.
Undanfarið hefur verið fjallað í fjölmiðlum um samstarf skipafélaga sem miða eigi að því að auka hagræðingu og draga úr flutningskostnaði. Bryddaði Páll Hermannsson flutningahagfræðingur upp á þessu í aðsendri grein í Viðskiptablaðinu þann 31. júlí sl.
Í frétt í Viðskiptablaði Morgunblaðsins þann 7. ágúst sl. er sagt frá því að alþjóðleg skipafélög hafi verið að „samsigla“ í ríkara mæli til að auka hagræðingu, en hér á landi standi Samkeppniseftirlitið í vegi fyrir því að skipafélög með starfsemi hér á landi geti gert slíkt hið sama. Haft er eftir upplýsingafulltrúa Eimskips að samkeppnisyfirvöld í Evrópu og Ameríku hafi lagt blessun sína yfir slíkt samstarf, en Samkeppniseftirlitið á Íslandi líti málið öðrum augum og þurfi önnur stjórnvöld því að hafa frumkvæði að málinu.
Samkeppniseftirlitið getur heimilað samstarf keppinauta
Þessar ályktanir virðast byggðar á einhverjum misskilningi. Staðreyndin er sú að samkvæmt 15. gr. samkeppnislaga nr. 44/2005 getur Samkeppniseftirlitið veitt undanþágu fyrir samstarfi fyrirtækja og/eða samtaka fyrirtækja sem ella væri ólögmætt.
Skilyrði slíkrar undanþágu eru m.a. þau að samstarfið stuðli að bættri framleiðslu eða dreifingu á vöru eða þjónustu, veiti neytendum hlutdeild í ávinningi sem af samstarfinu hlýst og veiti hlutaðeigandi fyrirtækjum ekki færi á að koma í veg fyrir samkeppni. Að baki þessu býr sú hugsun að í vissum tilvikum geti verið nauðsynlegt fyrir efnahagslífið og hag neytenda að keppinautar starfi saman á tilteknu afmörkuðu sviði.
Samkeppniseftirlitið hefur veitt undanþágur af þessum toga á ýmsum sviðum atvinnulífs. Nefna má að oftar en einu sinni hafa undanþágur verið veittar fyrir samstarfi í sjóflutningum. Dæmi um þetta er ákvörðun nr. 46/2009, Ósk Hf. Eimskipafélags Íslands og Samskipa hf. um undanþágu á grundvelli 15. gr. samkeppnislaga fyrir samstarfi í sjóflutningum á milli Íslands og Norður-Ameríku. Fól samstarfið í sér samning um að Eimskip flytti fyrir Samskip ákveðið magn af varningi á ári á flutningaleiðinni. Var undanþágan tímabundin, en sambærilegt samstarf hefur síðar verið heimilað. Nánari afstaða verður tekin til þessa samstarfs í rannsókn á fyrirtækjunum tveimur, sem nú stendur yfir og fjallað hefur verið um opinberlega.
Í umfjöllun Samkeppniseftirlitsins um þessi mál eru sambærileg sjónarmið lögð til grundvallar og gilda í evrópskum rétti, að teknu tilliti til samkeppnisaðstæðna á hverjum stað. Samkeppnisyfirvöld í Evrópu hafa haft til rannsóknar ýmis mál sem varða ólögmætt samráð í sjóflutningum. Veitt hefur verið almenn undanþága fyrir skipafélög að vinna saman í hagræðingarskyni. Undanþágan er þó háð því að viðkomandi félög hafi ekki meira en 30% markaðshlutdeild í áætlunarsiglingum milli tiltekinna áfangastaða. Einnig má samvinnan ekki fela í sér verðsamráð, markaðsskiptingu eða samkeppnishamlandi takmörkun á flutningaframboði.
Án samkeppni skilar stærðarhagkvæmni sér ekki til neytenda
Ákallið um aukna stærðarhagkvæmni er krefjandi úrlausnarefni í fjölmörgum málum á vettvangi Samkeppniseftirlitsins. Í úrlausnum sínum leitast Samkeppniseftirlitið við að skapa svigrúm til stærðarhagkvæmni, án þess að fórnað sé hagsmunum almennings og neytenda af samkeppni. Þetta er mikilvægt, því án samkeppni er hætt við að ábatinn af stærðarhagkvæmninni komi einungis hlutaðeigandi keppinautum til góða. Neytendur væru síður líklegir til að öðlast sanngjarna hlutdeild í ábatanum. Þvert á móti væri hætta á að þeir stæðu frammi fyrir hærra verði vegna minnkandi samkeppni.
Fjallað er sérstaklega um þetta í tillögum verkefnisstjórnar samráðsvettvangs stjórnvalda og atvinnulífs um aukna hagsæld, sem birtar voru í maí 2013 og nálgast má á www.samradsvettvangur.is. Þar er bent á mikilvægi stærðarhagkvæmni til þess að auka framleiðni efnahagslífsins. Vegna smæðar markaða eigi fyrirtæki oft erfitt með að nýta stærðarhagkvæmni. Hins vegar sé samkeppni veigamesti einstaki þátturinn til að stuðla að aukinni framleiðni. Samkeppni dragi úr sóun og leiði til minni framleiðslukostnaðar. Til að stuðla að hámarks framleiðni þurfi að finna rétt jafnvægi milli samkeppni og stærðarhagkvæmni. Verkefnisstjórnin bendir sérstaklega á að ábati neytenda af stærðarhagkvæmni aukist ekki nema stærðarhagkvæmninni fylgi samkeppni.
Taka má heilshugar undir þetta.
Lokaorð
Af framangreindu er ljóst að núgildandi samkeppnislög útiloka ekki samstarf skipafélaga í sjóflutningum, eins og lesa má út úr umfjöllun fjölmiðla. Þvert á móti gera samkeppnislög ráð fyrir því að unnt sé að heimila slíkt samstarf. Forsenda þess að Samkeppniseftirlitið heimili samstarfið er að hlutaðeigandi fyrirtæki geti sýnt fram á ábatann og að neytendur og atvinnulífið njóti hans. Í okkar litla samfélagi er brýnt að standa vörð um almannahagsmuni að þessu leyti.
Standi vilji hins vegar til þess að efna með samstarfi til stærðarhagkvæmni sem kemur einungis hlutaðeigandi fyrirtækjum til góða, en skaðar neytendur, þyrfti atbeina stjórnvalda til þess að breyta samkeppnislögum og/eða áherslum Samkeppniseftirlitsins sem leiða af lögunum.
Páll Gunnar Pálsson
forstjóri Samkeppniseftirlitsins
[Pistill þessi var birtur sem grein í Morgunblaðinu þann 16. ágúst 2014.]