Undantekning frá banni við samráði fyrirtækja - leiðbeiningarsíða um beitingu 15. gr. samkeppnislaga

Þann 1. janúar 2021 tóku gildi grundvallarbreytingar á 15. gr. samkeppnislaga og verklagi í tengslum við undantekningar frá bannreglum 10. og 12. gr. laganna en mælt var um þessar breytingar í lögum nr. 103/2020 um breytingar á samkeppnislögum.

Í stað fyrirkomulags þar sem undanþága er háð fyrirfram samþykki Samkeppniseftirlitsins hefur nú verið tekið upp svonefnt sjálfsmatskerfi. Þetta þýðir að nú þurfa fyrirtæki sem hyggja á samstarf að meta sjálf hvort slíkt samstarf standist samkeppnislög. Sömuleiðis þurfa samtök fyrirtækja að meta hvort starfsemi þeirra uppfylli kröfur samkeppnislaga. Heimild Samkeppniseftirlitsins til þess að veita fyrirtækjum og samtökum fyrirtækja undanþágur frá banni við ólögmætu samráði og samkeppnishömlum er því niður fallin.

Samkeppniseftirlitið hefur samhliða þessum breytingum birt leiðbeiningar um beitingu 15. gr. samkeppnislaga. Þar er fjallað um þau kjarnaatriði sem hafa þarf til hliðsjónar við mat fyrirtækja á því hvort samkeppnishamlandi samstarf þeirra uppfylli skilyrði 15. gr. laganna. Eru þær liður í því að auðvelda fyrirtækjum að fara að lögum.

Hér má nálgast leiðbeiningar um beitingu 15. gr. samkeppnislaga um undantekningu frá banni við samráði fyrirtækja.

Aðrar leiðbeiningar frá ESA

Leiðbeiningar Samkeppniseftirlitsins taka mið af sambærilegum leiðbeiningum sem gefnar hafa verið út af Eftirlitsstofnun EFTA („ESA“) um sjálfsmat fyrirtækja og um beitingu samkeppnisreglna gagnvart láréttu og lóðréttu samstarfi fyrirtækja. Leiðbeiningar Samkeppniseftirlitsins gilda þessum leiðbeiningum ESA til fyllingar:

• Leiðbeinandi reglur um gildi 53. gr. EES-samningsins gagnvart láréttum samstarfssamningum (2013)
• Leiðbeinandi reglur ESA um lóðréttar hömlur (2012)
• Leiðbeiningar um beitingu 3. mgr. 53. gr. EES-samningsins (2007)

Fordæmisgildi eldri undanþáguákvarðana

Við gerð leiðbeininganna var horft til úrlausna úr íslenskri og evrópskri réttarframkvæmd. Fyrirtæki geta, upp að vissu marki, haft hliðsjón af eldri ákvörðunum Samkeppniseftirlitsins og eftir atvikum úrlausnum áfrýjunarnefndar samkeppnismála og dómstóla við mat á því hvort samstarf uppfylli skilyrði 15. gr. samkeppnislaga. Þó ber að huga að því að það getur haft áhrif á leiðbeiningargildi eldri ákvarðana, að þær voru teknar í öðru lagaumhverfi en því sem tók gildi 1. janúar 2021. Þannig geta eldri ákvarðanir haft takmarkað leiðbeiningargildi í sjálfsmatskerfi, að því er varðar sönnunarkröfur. Um þetta er fjallað í leiðbeiningum Samkeppniseftirlitsins, sbr. mgr. 59-61 og mgr. 94.

Undanþágur veittar á grundvelli eldra ákvæðis - Svigrúm veitt til 1. júlí 2021

Þær breytingar sem tóku gildi á 15. gr. samkeppnislaga þann 1. janúar sl. leiddu til þess að þær undanþágur sem veittar höfðu verið af Samkeppniseftirlitinu á grundvelli eldra ákvæðis hafa ekki sömu áhrif og áður.

Með gildistöku sjálfsmatskerfis felst hlutverk Samkeppniseftirlitsins einvörðungu í því að hafa “ex post“ eftirlit með því að samráðsbann samkeppnislaga sé ekki brotið. Af þessu leiðir einnig að eftir 1. janúar 2021 hefur lagagrundvöll skort fyrir undanþágum sem áður höfðu verið veittar með ákvörðunum Samkeppniseftirlitsins. Eftir 1. janúar 2021 bar viðkomandi aðilum sem nutu undanþágu skv. hinu eldra kerfi því að taka upp sjálfsmat í samræmi við lög nr. 103/2020.

Samkeppniseftirlitið taldi aftur á móti málefnalegt að veita fyrirtækjum sem hlotið höfðu undanþágu sem féll úr gildi um áramótin svigrúm til að axla ábyrgð sína í nýju lagaumhverfi. Var því litið svo á að samstarf sem undanþága hafði verið veitt fyrir uppfyllti undantekningarskilyrði 15. gr. samkeppnislaga, án frekari athugunar, til 1. júlí 2021. Sá frestur er nú liðinn.

Mikil þýðing varðandi sönnun

Samkeppniseftirlitið mælist til þess að fyrirtæki taki sér þegar í stað þá ábyrgð á hendur sem felst í lagabreytingum, þ.e. að leggja sjálft mat á hvort skilyrði fyrir undantekningu frá 10. og 12. gr. samkeppnislaga séu uppfyllt fyrir viðkomandi samstarfi. Skal það áréttað að í kjölfar lagabreytinganna getur Samkeppniseftirlitið ekki veitt fyrirtækjum bindandi álit á því fyrir fram hvort tiltekin háttsemi uppfylli lögbundin skilyrði.

Ástæða er til að vekja sérstaka athygli á því að þessi breyting á verklagi og ábyrgð fyrirtækja og samtaka fyrirtækja hefur mikla þýðingu varðandi sönnun. Sönnunarbyrði fyrir því að sjálfsmat fyrirtækja hafi verið fullnægjandi og skilyrði 15. gr. laganna séu uppfyllt, mun hvíla á viðkomandi fyrirtækjum. Fyrirtæki verða að geta sýnt fram á að samstarfið hafi þegar frá upphafi, og allan tímann sem það hefur verið fyrir hendi, uppfyllt öll skilyrði 15. gr. samkeppnislaga og ber þeim að gera það á grundvelli skriflegra sönnunargagna, sbr. nánari umfjöllun í leiðbeiningum Samkeppniseftirlitsins um beitingu 15. gr.. Hlutverk Samkeppniseftirlitsins verður þá eingöngu að meta hvort samstarfsaðilum hafi tekist sönnun um framangreint, komi það til rannsóknar. 

Það er því mikilvægt að hafa það hugfast að undanþágur sem Samkeppniseftirlitið veitti á grundvelli eldra ákvæðis 15. gr. samkeppnislaga geta ekki leyst viðkomandi fyrirtæki undan því að meta sjálf hvort skilyrðum 15. gr. sé fullnægt, jafnvel þótt um sé að ræða áframhaldandi og yfirstandandi samstarf sem eftirlitið hefur áður lagt mat á í tíð eldri 15. gr. samkeppnislaga. Sérstaklega þarf að huga að því hvort Samkeppniseftirlitið hafi sett veitingu á undanþágu tiltekin skilyrði sem miðuðu að því að breyta viðkomandi samstarfi eða umgjörð þess til þess að tryggja að það félli undir 1. mgr. 15. gr. samkeppnislaga. Samstarfsfyrirtæki geta ekki gefið sér að samskonar skilyrði og Samkeppniseftirlitið setti í eldra kerfi geti tryggt að samstarf uppfylli skilyrði 15. gr. samkeppnislaga eftir 1. janúar 2021. Verða samstarfsfyrirtæki í sjálfsmatskerfi að leggja á það mat miðað við aðstæður hverju sinni hvort breytingar á umgjörð samstarfsins geri það að verkum að það geti notið undantekningar frá banni 10. og 12. gr. samkeppnislaga.